Nowa Gazeta Praska

Stalowa bez w�tpienia jest g��wn� ulic� Nowej Pragi. Cho� wsp�cze�nie w tym rejonie ruchliwsze s� ulice Wile�ska, 11 Listopada, czy Szwedzka, to jednak Stalowa jest "kr�gos�upem" dzielnicy za�o�onej w 1861 r. Tu koncentrowa�o si� �ycie, znajdowa�y si� wa�niejsze sklepy, bazar i podobnie jak dzi� je�dzi� tramwaj. Wreszcie t�dy prowadzi�a droga do znajduj�cych si� na ko�cu ulicy zak�ad�w przemys�owych i pocz�tkowej stacji w�skotorowej kolejki mareckiej.

Tak jak w przypadku wi�kszo�ci nowopraskich ulic bez trudu mo�emy poda� czas powstania Stalowej, gdy� w swej zasadniczej cz�ci tutejsze ulice zosta�y wytyczone prawie w tym samym czasie, co powstawa�a ca�a dzielnica - �wczesne podwarszawskie miasteczko - Nowa Praga. Stali Czytelnicy naszej gazety zapewne wiedz�, �e rokiem narodzin dzielnicy by� rok 1861, cho� ju� par� lat wcze�niej inicjator jej powstania Ksawery Konopacki rozpocz�� pierwsze, cho� niezbyt pospieszne prace przy parcelacji nale��cych do niego grunt�w.

Na samym pocz�tku dziej�w dzielnicy g��wn� jej arteri� by�a ulica �rodkowa. To tu w�a�nie powsta� zachowany dom za�o�yciela Nowej Pragi, zwany popularnie pa�acem Konopackiego, a tak�e pierwsze murowane kamieniczki. Obecna Stalowa, zwana wtedy ulic� Nowoprask�, by�a znacznie kr�tsza i stanowi�a tylko jedn� z sze�ciu w�wczas przecznic �rodkowej, podobnie jak ulice Strzelecka, Ko�cielna, Br�dnowska, Grodzka i Wile�ska. �wcze�nie istnia� tylko �rodkowy odcinek dzisiejszej Stalowej, pomi�dzy ulicami Konopack� i Czynszow�. Jednak ulica Nowopraska i jej r�wnoleg�e s�siadki bardzo szybko zacz�y wyd�u�a� sw�j bieg ku wschodowi w kierunku pustych i piaszczystych wzg�rz Targ�wka, poprzez teren tzw. Kurakowszczyzny, czyli grunt�w nale��cych do Joachima Kurakowskiego. Powodem szybkiego wyd�u�enia ulic by� dynamiczny rozw�j Nowej Pragi, kt�ry z nieukrywanym podziwem opisywa�a warszawska prasa z epoki, a tak�e jedyny mo�liwy wschodni kierunek rozbudowy. Po�udniowy kierunek rozwoju uniemo�liwia�a linia kolejowa, a zachodni ogranicza�o istnienie grunt�w ju� nale��cych do miasta. R�wnie� p�nocny kierunek rozwoju zosta� zablokowany w latach 70. Oto na skutek decyzji wojskowych w�adz rosyjskich p�nocna cze�� Nowej Pragi zosta�a przej�ta dla cel�w militarnych, co spowodowa�o likwidacj� istniej�cej tu dotychczasowej zabudowy i sieci ulic. Dzielnica uzyska�a wtedy znany nam kszta�t, zbli�ony do obrysu tr�jk�ta. To uniemo�liwienie dalszego rozwoju na p�noc jeszcze bardziej przyczyni�o si� do wzrostu znaczenia ulic i obszaru Nowej Pragi bli�szych Targ�wkowi.

Oczywi�cie ulica Nowopraska, si�gaj�ca ju� rejonu dzisiejszej ulicy Szwedzkiej, przypomina�a wtedy bardziej wiejska drog� ni� ulic�. Domy by�y w wi�kszo�ci parterowe i drewniane, nawierzchnia nieutwardzona. Nie mamy �adnych przekaz�w o istnieniu murowanych obiekt�w. Wtedy to nast�pi�o kolejne wydarzenie, dzi�ki kt�remu ulica Nowpraska sta�a si� g��wn� arteri� dzielnicy. Na rozwoju ulicy Nowopraskiej najsilniej zawa�y� fakt otwarcia u jej kra�ca Warszawskiej Fabryki Stali. W 1878 r. trzy firmy przemys�owe: Towarzystwo �Lilpop, Rau i Loewenstein�, Starachowickie Towarzystwo Zak�ad�w G�rniczych oraz Towarzystwo "Rheinische Stahlwerke" utworzy�y "Towarzystwo Akcyjne Warszawskiej Fabryki Stali". Do budowy stalowni sk�oni�o dwie pierwsze z wymienionych firm otrzymanie w 1877 r. intratnego zam�wienia rz�dowego na dostarczenie niezb�dnych dla powstaj�cych w cesarstwie kolei stalowych wyrob�w, jak szyny czy elementy parowoz�w. Budow� stalowni rozpocz�to jeszcze w 1877 r., a uroczyste otwarcie z udzia�em najwy�szych w�adz nast�pi�o w 1879 r. O budowie huty w tym miejscu zadecydowa�o po�o�enie terenu przy wa�nym w�le kolejowym umo�liwiaj�cym dogodne po��czenia z Imperium Rosyjskim. Warto przypomnie�, �e w szczytowym okresie produkcji nowopraska fabryka dostarcza�a a� 87% szyn produkowanych w Kr�lestwie Polskim i 22,1% szyn powstaj�cych w ca�ej Rosji! Liczby te dobitnie �wiadcz� o wielkim potencjale stalowni. Jednak wskutek zmiany ce� spad�a koniunktura na stal z warszawskiej Pragi i produkcj� przeniesiono w g��b imperium. Likwidacja stalowni nast�pi�a po 10 latach funkcjonowania zak�adu, czyli w 1889 roku, a jej teren przej�o carskie wojsko, urz�dzaj�c tu warsztaty artyleryjskie.

Mimo to dekada dzia�alno�ci stalowni mia�a realny wp�yw na rozw�j i krajobraz otaczaj�cej j� okolicy. Ulica Nowopraska prowadzi�a wprost do zak�adu i dzi�ki temu zacz�to nazywa� j� Fabryczn�. Co ciekawe, warto�� grunt�w wzros�a w tym okresie a� dziesi�ciokrotnie. W latach 80. wzd�u� zaludniaj�cej si� coraz bardziej ulicy powstawa�y jedno - i dwupi�trowe murowane domy, kt�re jednak nie dotrwa�y do naszych czas�w � ostatni rozebrano przed czterema laty. W krajobrazie dominowa�y jednak domy drewniane, jak cho�by roz�o�ysty dom z naro�n� wie�� u zbiegu z ulic� �rodkow�, kt�ry nale�a� do Jana Tonna - zdj�cie poni�ej. Gdy w 1891 roku Now� Prag� przy��czano do Warszawy, ulic� ostatecznie nazwano Stalow� dla upami�tnienia niedawno zlikwidowanej stalowni - poza tym nazwa "Fabryczna" przypisana ju� by�a ulicy na Powi�lu. O dziejach Stalowej ju� jako warszawskiej ulicy opowiemy w drugiej cz�ci artyku�u.